مراحل اجرای قصه درمانی و شرایط موفقیت آن براساس تجربه‌های ارائه شده توسط صاحب‌نظران این حوزه، (Gladding & Gladding, 1991; Prater, Johnstun, Dyches, & Johnstun, 2006؛ پریرخ و ناصری، 1390).
در فرایند اجرای کتاب درمانی شناخت مشکل، نخستین‌گام است. از طریق گفت‌وگو با کودک و نوجوان، والدین آنها، مربی و معلم می‌تواند اطلاعات لازم را دربارۀ کودک یا نوجوان و احساس‌ها و رفتار آنها به‌دست آورد. گفتگو، یک عامل مهم در فرایند اجرا است چه با کودک و یا نوجوان و چه با کسانی که با او کار می کنند. گفتگو در جلسه‌های بحث و گفت‌وگو بعد از خواندن داستان یا در طول سایر فعالیت‌ها، در فرایند اجرای کتاب درمانی می تواند رخ دهد. در این فعالیت ها می توان به احساس و رفتار شرکت کننده نیز پی برد. ازسوی‌دیگر، کتاب‌درمانی رویکردی پیشگیرانه[1] است. کلاس درس یکی دیگر از بسترها برای فرایند اجرای کتاب درمانی می تواند بشمار آید. در این رابطه می‌توان در کلاس درس، یا کتابخانه برنامۀ های مبتنی بر داستان را با هدفی خاص اجرا کرد، مانند آشنایی با مهارت‌های ارتباط بین‌فردی یا کمال‌گرایی. آشنایی با این ویژگی‌ها و آسیب‌های آن در پیشگیری از ناکامی‌های آینده می‌تواند مؤثر باشد. همچنین، کودک و نوجوان را برای رویارویی با بحران‌هایی مانند ترس آماده کرد.
یکی از مراحل کتاب درمانی شناخت کتاب مناسب است. همان‌طورکه پیشتر در رابطه با ارزش و اهمیت کتاب مناسب بحث شد، برای اینکه داستان اثربخشی لازم را داشته باشد، ضروری است معیارهای کتاب مناسب در آنها رعایت شده باشد. انتخاب کتاب داستان مناسب می‌تواند با کمک کتابداران، شناسایی ناشران معتبر و برپایۀ سیاهۀ کتاب‌های مناسب که از سوی نهادهای تخصصی در زمینۀ ادبیات کودک منتشر می‌شود، صورت گیرد (مانند شورای کتاب کودک[2]، مؤسسه پٰژوهشی تاریخ ادبیات کودکان[3] یا مؤسسۀ کیهان دانش پاژ[4]). باید از استفاده از کتاب‌های بازاری که با رنگ‌های تند، قطع نامناسب و انتقال فرهنگ نادرست، بیشتر به کودک آسیب‌می‌زند تا برای او مفید باشد، خودداری‌کرد. آسیب‌های کتاب‌های بازاری در مقاله‌ای با عنوان «آسیب‌شناسی کتاب‌های داستانی تصویری بازاری برای کودکان گروه سنی «الف» و «ب» (پریرخ، کرباسی و صنعتجو ۱۳۹۵) منتشرشده است.
در این مرحله از مراحل کتاب درمانی، افزون بر استفاده از معیارهای کتاب مناسب برای انتخاب داستان، ضروریست به تناسب محتوای داستان با مشکلی که کودک و نوجوان با آن روبرو است نیز توجه کرد. چون هدف، کاهش مشکل و نیز توانمندسازی کودک و نوجوان در کاهش و حل مشکل خود است، باید بین مضمون کتاب‌ها، حوادث و شخصیت‌ها و مشکل کودک و نوجوان رابطه وجود داشته باشد. این امر ممکن نمی‌شود مگر با خواندن داستان‌های زیاد و غربال آنها. اگر کتاب درمانگر بخواهد خودش این مراحله از مراحل کتاب درمانی را انجام دهد، کاری بسیار وقت‌گیر است و به تخصص و تبحر خاصی در انتخاب و تحلیل داستان نیاز دارد. برای اینکه بتوان خدمتی در این راستا انجام داد، گروه بخوانیم، بیندیشیم، بهتر زندگی کنیم با همین هدف به تحلیل داستان‌ها و دسته‌بندی آنها برپایۀ مشکلات گوناگون شناختی و رفتاری کودکان و نوجوانان می‌پردازد. نتیجۀ این فعالیت انتشار مجموعه «بخوانیم، بیندیشیم، یهتر زندگی کنیم» است.
در این مرحله از مراحل اجرای کتاب درمانی، داستان را می‌توان با روش‌های مختلف خواند، از جمله: هر کودک و نوجوانی می‌تواند به‌تنهایی داستان را بخواند، هدایت‌گر می‌تواند داستان را روایت کند، به‌روش بلندخوانی برای بقیه بخواند یا در گروه، هر نفر می‌تواند بخشی از داستان را بخواند. دو روش آخر، در صورتی ممکن است که داستان کوتاه باشد. این مرحله از مراحل اجرای کتاب درمانی برای کودکانی که خواندن نمی دانند، می تواند به صورت تصویرخوانی اجرا شود و یا اینکه بازگویی قصه پس از اینکه قصه گو برنامه را اجرا کرد صورت گیرد.
در این مرحله می‌توان حلقۀ گفت‌وگو را تشکیل داد. همان‌طور که پیشتر بحث شد، ضروری است که تمام فنون و شرایط حلقۀ گفت‌وگو رعایت شود تا چنین نشست‌هایی به نتایج لازم برسد. در گفتگو می‌توان کودک و نوجوان را شناخت، از این طریق آنها نیز می‌توانند به زوایای پنهان شخصیت خود پی ببرند و بر کارآمدی و ناکارآمدی اندیشه‌ها و باورهای خودآگاه شوند. ویگوتسگی، نظریه پرداز علوم تربیتی، نقش کلیدی برای گفتگو در یادگیری، رشد و فهم و درک در نظر می‌گیرد (مرعشی و قائدی، ۱۳۹۴). در گفتگو، کودک و نوجوان فنون خوب گوش کردن، خوب صحبت کردن، رعایت حقوق دیگران، منتقد بودن و پذیرش انتقاد را می‌آموزند. آنها به معانی چندگانه یک مفهوم مانند برابری و آزادی پی می‌برند و روابط را کشف می‌کنند. برای نمونه پی می‌برند که اگر در گفتگو اصرار بر ذهنیت‌گرایی و یا قبولاندن نظر خود به دیگران نداشته باشند و بر دیدگاه دیگران ارزش بگذارند، بیشتر مورد احترام هستند. بنابراین مهارت‌های فکری نیز در گفتگو رشد می‌یابد.
پی نوشت:
[1] . چون داستان، به‌عنوان تجربه‌ای مکتوب، موجب شناخت و شکل‌گیری باور، بینش و ارزش‌ها می‌شود، برای رشد فکری کودک و نوجوان و پایه‌ریزی نگرش‌های او نیز به‌کار می‌رود. به‌همین‌دلیل، برای سنین مختلف حتی کودکانی که در آغاز کودکی و درحال یادگیری هستند نیز به‌کار می‌رود. بااین‌هدف، قصه درمانی رویکردی پیشگیرانه دارد.
[2] http://cbc.ir
- پریرخ، مهری و ناصری، زهرا. (1390). بررسی میزان تأثیر برنامه‌های کتاب درمانی بر کاهش پرخاشگری کودکان. مطالعات ادبیات کودک، 1(2)، 60-33.
- کرباسی، آرزو، پریرخ، مهری، صنعتجو، اعظم. (1395). آسیب شناسی کتاب‌های داستانی تصویری بازاری برای کودکان گروه سنی «الف» و «ب». پژوهش‌های نظری و کاربردی در علم اطلاعات و دانش‌شناسی، 6(2)، 301-320.
- Gladding, S. T. & Gladding, C. (1991). ABCs of bibliotherapy for school counselors. The School Counselor, 39(1), 7-13.
- Prater, M. A., Johnstun, M., Dyches, T. T. & Johnstun, M. (2006). Using children’s books as bibliotherapy for at-risk students: A guide for teachers. Preventing School Failure. 50(4): 5–10. doi:10.3200/PSFL.50.4.5-10
درج دیدگاه